Poëzie op de Pers 2024

Poëzie op de Pers is een vierdaagse diepduik in het zetten en drukken van poëzie door middel van de eeuwenoude boekdruktechniek. Ik deed mee aan de editie van dit jaar, afgelopen 9 tot en met 12 mei in Atelier t, te Bierbeek.

Met grote houten letters had ik al enige ervaring omdat ik posters maak bij de exposities in Grafisch Atelier Hilversum. Maar zelfs op groot formaat is de hoeveelheid tekst meestal nog steeds beperkt. Ik wilde oefenen in het zetten en drukken van langere teksten in kleine korpsen. Een oefening in aandacht, geduld en de typografische basisbeginselen.

Wat Poëzie op de Pers aantrekkelijk maakt is de combinatie van werkplaats, opdracht, begeleiding en de deelnemers die dat aantrekt.

De werkplaats

Niels Goovaerts en Thomas Gravemaker hebben Printstudio Atelier t heel compleet en nauwkeurig ingericht, met een duidelijke focus op het produceren van kwalitatief hoogwaardig drukwerk.

Zodra je de werkplaats binnenkomt is meteen duidelijk dat hier de dingen met aandacht en bedoeling op de juiste plek gelegd zijn. Duidelijk afgebakende werkplekken met het benodigde gereedschap en materiaal onder handbereik. Een werkplaats met een protocol.

De opdracht: een katern met poëzie

Een enkel vel, tweezijdig te bedrukken, daarna te vouwen en te snijden tot een klein katern van acht pagina’s. Alleen de rechter (recto) pagina’s te bedrukken, dus plek voor drie teksten en een titelpagina (of vier teksten of een lange tekst over meerdere pagina’s, etc.)

Formaat en afmetingen stonden vast en zelfs de maat en positie van de zetspiegel (dat stuk van de pagina dat bedrukt kon worden) waren al gedefinieërd. Binnen het paginaformaat van 14 bij 22,5 centimeter was de zetspiegel vastgesteld op 24 bij 40 cicero. Dat formaat lag al afgebakend en op de juiste plek klaar op de pers.

Eigen uitgangspunten

Naast het gegeven formaat en indeling had ik ook m’n eigen uitgangspunten en doelen opgesteld:

• In de basis dit benaderen als oefening in het netjes zetten van tekst in kleine korpsen.
• Beginkapitalen toepassen
• Een tekst over twee kolommen verdelen
• Een decoratief element ontwerpen met gebruik van ornamenten

Door formaat en zetspiegel op voorhand vast te zetten en de drukvellen en pers daar al op af te stellen werd ons deelnemers veel extra denkwerk uit het hoofd genomen. En dat was maar goed ook. Het zetten en drukken op zich had al genoeg potentiële hoofdbrekens in petto.

Aan de slag

De basis van netjes zetten bestond voor mij uit:

• Het goed uitgevuld krijgen van elke regel tot exact de gekozen kolombreedte met zo min mogelijk elementen regelwit.
• Het gelijkstellen (spatiëren) van titels gezet in hoofdletters. Sommige lettercombinaties laten veel witruimte tussen de lettervormen (LA), anderen juist niet (NN). De krappere combinaties moeten dus expliciet wat verder uit elkaar gezet worden om tot een gelijkmatig woordbeeld te komen.
• Slim omgaan met woordafbrekingen aan het eind van een regel. Je wil voorkomen dat twee opeenvolgende regels eindigen met een koppelteken. Iets krappere woordspaties in de rest van de regel kunnen ervoor zorgen dat dat laatste woord net wel in de regel past.

Een eeuwenoud vak

Al doende merk je steeds beter dat je je in een eeuwenlange traditie begeeft. Een vak dat zich in de loop van zes eeuwen heeft kunnen doorontwikkelen. Er zijn zoveel variabelen die invloed hebben op hoe en waar de inkt op het papier aangebracht kan worden, en voor elk daarvan is in de loop der tijd een oplossing gevonden. Ook interessant: voor al die termen waar we nu eerder het photoshop en indesign engels (her)kennen, bestaan echt ook gewoon Nederlandse termen. Geen mockup maar plakproef, niet spatiëren maar gelijkstellen. En als iets GVD is dan het Goed Voor Drukken.

De begeleiding

De realisatie op schouders van generaties reuzen te staan maakte het gemakkelijk om me bescheiden en volgzaam op te stellen. Ik schat zo in dat Thomas en Niels samen ruim 60 jaar ervaring in boekdruk hebben. Beiden zijn daarbij ook heel bedreven in het duidelijk en geduldig overbrengen van die expertise op ons beginners. Respect, niets dan.

Over de inhoud

Bildung is de titel van een reeks zines die ik in 2020 begon. Daarin verzamel ik invloeden, inspiraties, parallellen, soortgenoten en zet ze in context van m’n eigen werk uit de afgelopen periode. De verbindende factor van de teksten is dat ze aansporen tot beter. Beter werk, meer vertrouwen, diepere aandacht. Dat spoort met de idee van de Bildung zines, en dus heb ik dit katern ontworpen als een editie daarvan.

De quote van Ralph Waldo Emerson is een bevlogen aansporing tot meer durven vertrouwen op je eigen instinct en het volgen van je eigen vermoedens over wat mooi, goed, de moeite waard is. Het spijtige gevoel van ‘zie je wel & had ik maar’ wanneer je een eerder idee door iemand anders wel uitgevoerd ziet worden…

Coded Language van Saul Williams, op muziek van Krust. Een herontdekking van een geweldig nummer en krachtige tekst. Een dringend manifest dat oproept tot beter, hier in de specifieke context van de moorden op rappers Tupac Shakur en Biggie Smalls, midden jaren negentig vorige eeuw. Een oproep om het protserige en letterlijk levensgevaarlijke gangsterism van die tijd te ontstijgen.

De liedtekst O vos angeli van Hildegard von Bingen koos ik als eerste. Haar werk stamt uit de periode waarvan ik de verluchte initialen en manuscripten het mooist vindt. Het boek Scivias, a journey into the images waarin de afbeeldingen uit haar Scivias gereproduceerd en geduid worden is een dierbaar bezit. En met een beetje goede wil kan haar aanroep tot de stem der engelen ook als ode en lof aan de muze worden gelezen.

Over de vorm

Omdat ik al meerdere varianten in opmaak van plan was heb ik me beperkt in het aantal lettertypen dat ik gebruikte. Eentje. De Palatino in twaalf punten, regulier en cursief. Altijd al een fijne letter gevonden en deze was in ruime hoeveelheden beschikbaar, dus die keuze was snel gemaakt.

Kolommen

De kolombreedtes stemde ik af op de aard van de tekst. Een smalle kolom voor de veelal korte regels in de liedtekst van Von Bingen. Een zo breed mogelijke kolom voor de lopende tekst in de quote van Emerson. Twee kolommen voor Coded Language, eentje voor de excerpten, de tweede voor de meest directe versregel plus de naam van de auteur.

Beginkapitalen

Op twee van de pagina’s heb ik beginkapitalen toegepast. Een forse hoofdletter ‘O’ bij een liedtekst van Hildegard von Bingen en een meer schijfletter-achtige ‘W’ op het titelblad.

Een inspiratiebron voor de beginkapitalen was het werk van Imre Reiner. (zie deze eerdere posts). Midden 20e eeuw was hij de ietwat tegendraads vormgever die het ultra-rationele van de moderne typografie combineerde met meer kalligrafisch geïnspireerde lettervormen en ornamenten. Dat resulteerde in gedurfde, vaak speelse lettercombinaties in groot contrast, met een expliciete rol voor decoratie.

De elementen op het titelblad zijn links uitgelijnd, met uitzondering van de beginkapitaal, die daar natuurlijk juist wel buiten mocht staan. De linkermarge is zodanig dat de langste tekstregel gecentreerd op de pagina kwam te staan. Nice.

Waar ik niet aan toe ben gekomen is het werken met ornamenten. Idee was om de beat van Coded Language om te zetten naar een visueel patroon en dat toe te passen op het titelblad. Maar het zetten van de excerpten uit Coded Language zelf was al een race tegen de klok en de eigen zelfoverschatting :)

Tot de volgende!

Deze vierdaagse bracht me volledig wat ik ervan wou. Een geconcentreerde oefening in boekdruk volgens de regels van het vak. In een werkplaats die daar specifiek op ingericht is. Onder begeleiding van twee zowel geduldige als gedreven experts. De gekozen vorm en de vastgestelde kaders waarbinnen gewerkt moest worden zorgden voor focus in het eigen werk en voor een set katernen die zich tot een smaakvol geheel lieten bundelen.

Ik heb al veel zin om dit geheel over te doen, iets uitgebreider, wellicht met illustraties, in ieder geval met meer beginkapitalen, werken met inspringende alinea’s, alle teksten op hetzelfde baseline grid zodat de boel ook gelijkloopt als je de onderliggende pagina wat door ziet schijnen, die ene fout eruit…

Meer van dat!